درباره یخدانها و یخچالهای قدیمی از بزرگترها سوال کنید و به کلاس گزارش دهید

«یخدان‌ها و یخچال‌های قدیمی»، سازه‌هایی بودند که در گذشته برای تولید و نگهداری یخ در فصل زمستان و استفاده از آن در فصل تابستان ساخته می‌شدند. این سازه‌ها در مناطق کویری و کم آب ایران، از جمله اصفهان، یزد، کرمان، خراسان و فارس، کاربرد زیادی داشتند.

سه قسمت داشتند

«استخر»

استخر یا همان حوضچه محل جمع‌آوری آب برای تولید یخ بود. این استخر معمولاً در قسمت شمالی یخدان قرار می‌گرفت تا آب حاصل از بارش‌ها وارد آن شود.

«حصار»

حصار، دیوار بلندی بود که در اطراف استخر قرار می‌گرفت. این دیوار، علاوه بر ایجاد سایه برای استخر، از نفوذ گرما به داخل آن نیز جلوگیری می‌کرد. گاهی ارتفاع این دیوارها به ۱۰ متر هم می‌رسید تا کاملاً از نفوذ نور خورشید به داخل استخر، جلوگیری کند. در برخی بناها برای افزایش استحکام دیوارها و یا جلوگیری از تابش‌های جانبی خورشید، سایه‌اندازهای جانبی، طاق‌نماهای متعدد و پشتبندهای بزرگی در اطراف حصار اصلی احداث می‌کردند.

«مخزن یخ»

مخزن یخ، محل نگهداری یخ بود. این مخزن معمولاً در قسمت جنوبی یخدان قرار می‌گرفت تا از تابش مستقیم نور خورشید به آن جلوگیری شود. این مخازن چند مسیر به بخش شمالی داشتند تا دسترسی ساده‌تر به حوضچه‌ها و تهیه یخ را فراهم کنند.

«مخزن این یخچال‌ها شبیه تونل بود» که به صورت یک مستطیل دراز ساخته می‌شد. عرض آن در حدود ۵ متر و طول آن حدود ۱۰ متر بوده است. سقف آن‌ها معمولاً به صورت طاق ساخته می‌شد و کنار راهروهای آن اتاق کوچکی بود که نصف اتاق با پله‌های متعدد به زیر زمین راه می‌یافت. یخچال دوقوز پله در ارومیه و یخچال خلیلی در تهران از نوع تونلی هستند.

نحوه تولید و برداشت یخ

در قدیم افرادی مسئول تهیه و توزیع یخ بودند که به آنها یخچال‌دار می‌گفتند. این افراد در شب‌های زمستان داخل حوضچه‌ها تا سطح معینی آب می‌ریختند. در آن زمان سرمای شب به قدری زیاد بود که تا صبح آب حوضچه یخ می‌زد. هرشب ارتفاع آب را در حد چند سانتی‌متر اضافه می‌کردند. این کار هرشب تکرار می‌شد تا قطر یخ به اندازه عمق حوضچه برسد.

سپس یخچال‌داران در هنگام صبح با ابزارهای خاصی یخ‌ها را تکه می‌کردند، به مخزن یخ می‌برند و داخل گودال می‌ریختند. برای اینکه قطعه‌های یخ‌ به هم نچسبند، بین آنها کاه یا ساقه گندم قرار می‌دادند، سپس لایه بعدی یخ را روی آن می‌گذاشتند.

در نهایت با پر شدن گودال، ورودی یخچال نیز با کاهگل پوشیده می‌شد تا هیچ نور و گرمایی به داخل نفوذ نکند. این یخ‌ها در گودال‌ها باقی می‌ماندند تا در تابستان به فروش برسند. درب یخچال‌ها فقط در ابتدای صبح و غروب آفتاب که هوا خنک‌تر بود باز می‌شد. یخ‌ها تا پایان تابستان، آب خنک مردم شهر را فراهم می‌کردند.