خودارزیابی درس ۹ فنون دهم انسانی

جواب سوال خودارزیابی درس 9 علوم و فنون کلاس دهم

۱- در کدام بیت‌ها، آرایه موازنه به کار رفته است؟ دلیل خود را بنویسید.

گر عزم جفا داری، سر در رهت اندازم

ور راه وفا گیری، جان در قدمت ریزم

سعدی

پاسخ: موازنه ندارد، زیرا کلمات دو به دو باهم سجع متوازن یا متوازی ندارند، اندازم و ریزم سجع مطرف هستند.

ز گرز تو خورشید گریان شود

ز تیغ تو بهرام بریان شود

فردوسی

پاسخ: موازنه دارد، زیرا همه واژه ها مقابل هم سجع متوازن دارند و واژه های بریان و گریان سجع متوازی دارند.

جفا پل بود، بر عاشق شکستی

وفا گل بود، بر دشمن فشاندی

خاقانی

پاسخ: موازنه دارد، زیرا در بیت سجع متوازن و متوازی وجود دارد کلمات وفا-جفا-پل-گل متوازی‌اند.

همه شوری ونشاطی، همه عشقی وامیدی

همه سحری و فسونی، همه نازی و خرامی

شفیعی کدکنی

پاسخ: موازنه است، زیرا سجع متوازن در بیت وجود دارد.

تیر بلای او را جز دل هدف نباشد

تیغ جفای او را جز جان سپر نباشد

خواجوی کرمانی

پاسخ: موازنه است، زیرا کلمات دو به دو سجع متوازن دارند، به جز واژه‌های بلا و جفا که سجع متوازی‌اند.

در بزم ز رخسار دو صد شمع برافروز

وز لعل شکربار، می و نقل فرو ریز

عراقی

پاسخ: موازنه ندارد.

پرواز به آنجا که نشاط است و امید است

پرواز به آنجا که سرودا ست و سرورا ست

فریدون مشیری

پاسخ: موازنه دارد، زیرا همه واژه‌های مقابل هم سجع متوازن یا متوازی دارد.

نظر تا کنی عرض نقل است و می

نفس تا کشی، حرف چنگا ست و نی

بیدل دهلوی

پاسخ: موازنه دارد، زیرا واژه‌های مقابل هم به جز می و نی سجع متوازن دارند.

۲- در کدام یک از ابیات، شاعر از آرایه ترصیع، بهره برده است؟ دلیل انتخاب خود را بنویسید.

عالم همه عابدند و معبود یکی است

دنیا همه ساجدند و مسجود یکی است

فرخی یزدی

پاسخ: موازنه دارد، زیرا عالم و دنیا سجع متوازن دارند و بقیه کلمات سجع متوازی دارند.

چرا ننهم؟ نهم دل بر خیالت

چرا ندهم؟ دهم جان در وصالت

خاقانی

پاسخ: موازنه دارد، زیرا دل و جان سجع متوازن دارد و بقیه کلمات در بیت سجع متوازی دارند.

چرا مطرب نمی‌خواند سرودی؟

چرا ساقی نمی‌گوید درودی؟

ابتهاج

پاسخ: آرایه ترصیع ندارد، زیرا واژه‌های مطرب و ساقی سجع متوازن هستند پس موازنه است.

راه وصل تو، راه پر آسیب

درد عشق تو، درد بی درمان

هاتف اصفهانی

پاسخ: موازنه دارد، زیرا واژه های بیت مقابل هم سجع متوازن دارند.

ما ز بالاییم و بالا می‌رویم

ما ز دریاییم و دریا می‌رویم

مولوی

پاسخ: ترصیع دارد، زیرا تمام واژه ها دو به دو سجع متوازی دارند.

۳- کدام بیت از نظر کاربرد «سجع»، ارزش موسیقایی بیشتری دارد؟

هم عقل دویده در رکابت

هم شرع خزیده در پناهت

"جمال‌الدّین عبدالرّزاق اصفهانی"

ما برون را ننگریم و قال را

ما درون را بنگریم و حال را

"مولوی"

جواب: بیت دوم زیرا همه سجع‌های این موازنه، متوازی‌اند؛ یعنی علاوه بر هم‌وزنی، واج‌های پایانی آن‌ها نیز یکسان است. سجع متوازی ارزش موسیقایی‌اش از سجع متوازن بیشتر است.

۴- شاعر در ابیات زیر، برای بهره‌گیری از آرایه «سجع» چه شیوه‌ای را به‌کار گرفته است؟ توضیح دهید.

بهاری کز دو رخسارش، همی شمس و قمر خیزد

نگاری کز دو یاقوتش همی شهد و شکر ریزد

کلیله و دمنه

برگ بی برگی بود ما را نوال

مرگ بی مرگی بود ما را حلال

مولوی

ما چو ناییم و نوا در ما ز توست

ما چو کوهیم و صَدا در ما ز توست

مولوی

جواب: در بیت اول تقابل سجع‌های متوازن آرایه‌ی موازنه و در بیت دوم و سوم تقابل سجع‌های متوازی، آرایه‌ی ترصیع را ساخته است.

۵- در تقطیع هجایی هر بیت زیر، چند هجای کشیده دیده می‌شود؟

هر که تأمّل نکند در جواب

بیشتر آید سخنش ناصواب

سعدی

هر کِ ت أم بی ش تَ را / مفتعلن / – U U-

مل نَ کُ ند ید سُ خَ نش / مفتعلن / – U U-

در جَ واب نا صَ واب / فاعلن / – U –